چرا شب یلدا را جشن می‌گیریم؟

مادربزرگ، بچه‌ها و نوه‌هایش را دور کرسی می‌نشاند و مشت مشت آجیل در دست‌هایشان می‌ریخت. این حکایتی دیرینه برای تمام ایرانیان از شب‌ طولانی سال یعنی یلدا است. همیشه آخر پاییز هر سال اهالی خانه در جنب و جوش هستند تا شب یلدا را به بهترین شکل جشن بگیرند. آداب و رسوم این شب از هزاران سال پیش نسل به نسل منتقل شده و به ما رسیده است. جالب است بدانید که شب یلدا به عنوان میراث فرهنگی و معنوی ایران ثبت شده و در مسیر ثبت جهانی هم قرار دارد. اگر برایتان این سوال به وجود آمده که چرا از قدیم‌الایام آغاز فصل زمستان را جشن می‌گرفتیم  و ریشه‌ی این آداب و رسوم از کجاست؟ با این مطلب در مجله گردشگری سفر724 همراه باشید.

شب یلدا چه زمانی است؟

شب یلدا یکی از قدیمی‌ترین جشن‌های ایرانیان مانند نوروز و چهارشنبه سوری است که اجداد ما در طول هزاران سال در شب آخر پاییز  آن را جشن می‌گرفتند. شب یلدا با غروب خورشید در آخرین روز پاییز یعنی ۳۰ آذر آغاز و با طلوع آفتاب در روز اول دی به پایان می‌رسد. تاریخ شب یلدا هرسال برابر با ۳۰ آذر است.

تاریخچه یلدا

شب یلدا قدمت بالایی دارد و نمی‌توان دقیقا برای آن تاریخی مشخص کرد. بعضی از باستان شناسان، شب یلدا را به درازای هفت هزار سال می‌دانند؛ چرا که روی ظروف سفالی پیش از دوره تاریخ، نقش و نگارهایی از نمادهای ماه‌ها یعنی قوچ و عقرب دیده شده است. اما اگر بخواهیم از چه زمانی شب یلدا به رسمیت شناخته شد، می‌توان به حدود ۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح اشاره کرد. یلدا یک مناسبت ثبت شده در تقویم ایرانیان در دوران داریوش یکم بوده و آیین‌های بسیاری برای برپایی این شب در طول دوره‌های مختلف برگزار می‌شده است.

دلیل برگزاری یلدا چیست؟

باور کهنی در میان ایرانیان وجود دارد که اهریمن‌های تاریکی در طولانی‌ترین شب سال بیشتر از قبل حضور داشته‌اند. به همین دلیل تمام شب را بیدار می‌ماندند و آتش روشن می‌کردند تا اهریمن‌ها را از خود دور کنند. این دور هم جمع شدن‌ها تبدیل آداب و آیین شد؛ هر سال مردم در آخرین شب پاییز دور هم جمع می‌شدند و با خوراکی‌های رنگارنگ، رقص و پایکوبی و قصه گویی شب را به صبح می‌‌رساندند.

در دوران باستان رسم بود که در طولانی‌ترین شب سال، آتشی برپا می‌کردند و دور آن می‌نشستند و شب را زندگی می‌کردند. آتش در آن زمان نمادی از سوزاندن غم غصه‌های پاییزی بوده است. این جشن زیبا هنوز هم پس از هزاران سال جایگاه خودش را دارد و با عنوان شب یلدا یا شب چله، برای گرامی‌ داشتن برکت، تندرستی و فراوانی نعمت‌ها برگزار می‌شود.

چرا یلدا بلندترین شب سال است؟

یلدا کهن‌ترین رسم ایرانی به شمار می‌آید و درست در زمان انقلاب زمستانی جشن گرفته می‌شود. انقلاب زمستانی به معنای کم بودن زمان حضور خورشید در آسمان است که بر اثر آن روزها کوتاه و شب‌ها طولانی‌ می‌شوند. البته، این طولانی‌ بودن خیلی به چشم نمی‌آید و شاید تنها ۱ دقیقه با شب‌های دیگر تفاوت کند. شهرهایی که در جنوب شرقی ایران قرار دارند کوتاه‌ترین و شهرهایی که در شمال غربی کشور هستند طولانی‌ترین شب یلدا را دارند.

یلدا یعنی چه؟

یلدا از واژه‌ای سریانی گرفته شده که به معنای زایش و تولد است. ایرانیان باستان اعتقاد داشتند که فردای شب یلدا، روزها بلندتر می‌شوند و اول زمستان، مهر و نور دوباره متولد می‌شود و زمین جان می‌گیرد. البته، ابوریحان بیرونی، شب یلدا را میلاد اکبر می‌دانسته و منظور او میلاد خورشید بوده است.

در زبان عامیانه از این شب به نام شب چله یاد می‌کنند. باید بدانید که ایرانیان قدیم برای برنامه ریزی در امور دامداری و کشاورزی دو موقع از سال را چله نام گذاشتند. چله تابستان که از تیر و چله زمستان از دی ماه شروع می‌شود. به همین دلیل، شب چله به طولانی‌ترین شب سال و آغاز زمستان اشاره دارد.

آداب و رسوم یلدا

شاید فلسفه یلدا یکی از سوالات مهمی است که ذهن بسیاری از شما را مشغول می‌کند. ایرانیان از دوران قدیم در بلندترین شب سال دورهم جمع می‌شدند و تا صبح بیدار می‌ماندند و با آیین‌های مختلفی خود را سرگرم می‌کردند. مرسوم بود که دور آتش یا دور کرسی تمام اعضای خانواده واقوام جمع می‌شدند و شب طولانی یلدا را با خوراکی‌های رنگارنگ، قصه‌ها و شعرهای اساطیری صبح می‌کردند.

خداحافظی با پاییز هنوز هم با رسم‌های شیرین و آداب‌ بسیاری انجام می‌شود. تمامی اعضای فامیل و خانواده در این شب دیدار تازه می‌کنند، وسایل شب یلدا را می‌خرند و سفره‌های رنگارنگ در تمامی خانه‌ها پهن می‌شود. هدیه یلدا برای تازه عروس‌ها یکی از آداب و رسومی است که هنوز هم در میان مردم محبوبیت دارد. در ادامه برخی از آداب این شب را بیان می‌کنیم:

خوراکی ها و رسم غذای شب یلدا

هندوانه: در میان تمامی میوه‌ها، هندوانه ارج و قرب بیشتری در شب‌های یلدا دارد، چرا که بعضی عقیده دارند که خوردن هندوانه در شب یلدا باعث می‌شود در کل زمستان از سرماخوردگی در امان باشید.

انار: این میوه بخش جدانشدنی سفره شب یلدا در میان ایرانی‌هاست. شب چله یا یلدا را با سرخی میوه‌ها می‌شناسند و بسیاری از مردم رنگ قرمز را نماد این شب می‌دانند. سرخی انار و هندوانه در این شب سمبلی از خورشید هستند.

آجیل: یکی از خوراکی‌هایی که در شب یلدا در تمامی سفره‌های ایرانیان خودنمایی می‌کند، آجیل شب یلدا است که ترکیب هیجان انگیزی از میوه‌های خشک شده و تنقلات رنگارنگ خواهد بود.

شیرینی‌های مخصوص: شیرینی در مناسبت‌های ایرانیان جایگاه ویژه‌ای دارد و باسلق از جمله خوردنی‌های شیرین زمستانی به حساب می‌آید که بر سر سفره‌های یلدا دیده می‌شود.

میوه‌های پاییزی: سفره‌های تمام ایرانیان در شب یلدا پر از میوه‌هایی با رنگ‌ و بوی پاییزی است. برخی از مردم انگور‌های تابستان را خشک می‌کنند و همراه پرتقال، نارنگی، خرمالو، هندوانه و انار بر سر سفره‌ یلدا می‌آورند.

غذاهای شب یلدا: در نقاط مختلف ایران، غذاهای مخصوصی در این شب طبخ و سرو می‌شوند که آش رشته و سبزی پلو با ماهی دو مورد پرطرفدارترین‌ها هستند.

فال حافظ و شاهنامه خوانی در شب یلدا

یکی از رسم‌هایی که مدت زمان زیادی از رایج شدن آن نمی‌گذرد، داستان‌خوانی و شعرخوانی در شب یلدا است. افراد خانواده پس از آنکه دیدارها را تازه کردند، از بزرگان مجلس می‌خواهند که اشعار  و قصه‌های اساطیری را برای جمع بخوانند. این سنت زیبا، حال و هوایی صمیمانه به جمع می‌دهد و تجربه‌های جذابی از سرنوشت‌ شخصیت‌های اصلی داستان به اهالی خانواده منتقل می‌کند. همچنین رسم است که خانواده‌ها دور هم جمع شوند و بزرگ جمع از اشعار حافظ برایشان فال بگیرد و تفسیر کند. شب سرد و طولانی یلدا تا نیمه‌های شب با شعرخوانی حافظ طی می‌شود.

آداب و رسوم جالب شب یلدا در شهرهای ایران

آنچه ایران را از سایر کشورها متمایز می کند، تنوع و گستردگی فرهنگ‌های آن است. به همین دلیل شب یلدا در هرکدام از شهرهای ایران با سبک و سیاق خاصی جشن گرفته می‌شود. رنگ و بوی شب یلدا در بسیاری از نقاط ایران باهم تفاوت دارد. برای آشنایی بهتر با حال و هوای هر منطقه در ایران، بعضی از آداب و رسوم‌ جذابشان را برایتان بیان می‌کنیم.

آذربایجان شرقی و غربی

مردم ترک زبان ایران به سنت‌ برگزاری شب یلدا بسیار پایبند هستند. به طوری که از ماه‌های قبل به ذخیره میوه‌های نایاب در فصل زمستان و پاییز می‌پردازند. آنها انگور، خربزه یا هندوانه را در شرایطی خاص نگه می‌دارند تا برای شب یلدا در سفره‌هایشان باشد. از دیگر کارهایی که در شب یلدا انجام می‌دهند، فرستادن سفره یلدا از طرف پدر برای دختر و دامادش است.

مازندران

مازنی‌ها برای استقبال از شب یلدا مانند عید نوروز، خانه تکانی می‌کنند و شامی مفصل برای مهمانان خود تدارک می‌بینند. رسم دیگری برای تازه عروس‌های فامیل وجود دارد که در شب یلدا، برای آنها ماهی فرستاده می‌شود. مازنی‌ها معتقد هستند که ماهی برای زندگی تازه عروس و دامادها خیر و برکت می‌آورد.

گیلان

گیلک‌ها آداب شبیهی به مازنی‌ها دارند که نزدیکی جغرافیایی بی تاثیر نبوده است. اما مردمان محلی گیلان برای استقبال از سب یلدا خوراکی خوشمزه‌ای به نام “آوکونوس” تهیه می‌کنند. آب و ازگیل را در خمره می‌ریزند و در جای خنک نگه می‌دارند و در شب یلدا آن را به همراه گلپر و نمک میل می‌کنند. می‌توانید با خرید بلیط هواپیما رشت خودتان را در شب یلدا به گیلان زیبا برسانید و گوشه‌ای از رسوم مردم این دیار را ببینید.

قزوین

شیرینی‌های متنوع استان قزوین زبانزد همه هستند و سفره‌های شب یلدا آنها هم با انواع شیرینی‌های خانگی و محلی تزئین می‌شود. یکی از رسوم قدیمی که بین مردم قزوین نسل به نسل منتقل شده، روایت قصه ننه سرماست که هرسال در شب یلدا توسط بزرگان فامیل برای افراد کم سن و سال گفته می‌شود.

کردستان

کردها شب یلدا را با آداب مهمان نوازی محلی‌شان جشن می‌گیرند. خونگرمی و مهمان‌نوازی آنان در کنار سفرهای رنگین ترکیبی هیجان‌انگیز می‌شود. یکی از خوراکی‌های پرطرفدار در بین کردها در شب یلدا، دلمه با نان سنگک است. اگر می‌خواهید گوشه‌ای از آداب و رسوم مردم کرد در این شب را ببینید با خرید بلیط هواپیما سنندج خودتان را به کردستان برسانید.

همدان

یکی از آیین‌هایی که در شهر همدان به عنوان میراث فرهنگی ثبت شده، فال سوزن است. در این رسم زنی سالخورده در حین مهمانی شب یلدا اشعاری را پیاپی می‌خواند و همزمان دختربچه‌ای بر روی پارچه‌ای نو و دوخته نشده، سوزن می‌زند. کسانی که در مجلس نشسته‌اند با هر بار سوزن زدن ،نیتی می‌کنند و شعر خوانده شده را به عنوان پاسخ نیت خود در نظر می‌گیرند. اگر شب یلدا به این شهر سفر کردید، در کنار جاهای دیدنی همدان حتما از این رسم زیبا لذت خواهید برد.

لرستان

مردم لرستان شور و هیجانی خاص به شب یلدا می‌دهند. جوانان در طولانی‌ترین شب سال بر روی پشت بام‌های خانه‌هایشان می‌روند و شال یا روسری به داخل خانه همسایه می‌اندازند و با شعرهای محلی از آنها تقاضای آجیل و تنقلات می‌کنند.

یلدا در کشورهای دیگر

شاید این تصور را داشته باشید که شب یلدا یا جشن ورود به زمستان تنها در ایران گرفته می‌شود. درحالی که کشورهای دیگری هم هستند که پایان پاییز را و آغاز زمستان را با آداب و رسومی خاص جشن می‌گیرند. کشورهایی که جشن شب یلدا برایشان آیین خاصی دارد را معرفی می‌کنیم تا با آداب آنان هم آشنا شوید.

شب یلدا در تاجیکستان

مردم تاجیکستان، فارسی زبان هستند و شب یلدا در بین آنها بسیار طرفدار دارد. مرسوم است که در شب چله مردم تاجیکی، نان و شیرینی به شکل حیوانات بپزند و میل کنند. پاشیدن گندم، فالگیری و آویزان کردن چرم از سقف از دیگر رسم‌های مردم این کشور است.

شب یلدا در افغانستان

در کشور دوست و همسایه یعنی افغانستان، زایش خورشید و شروع زمستان را در بدخشان جشن می‌گیرند. مراسم مردم افغانستان شباهت زیادی به شب‌های یلدا در ایران دارد. بدخشانی‌ها تاجیک هستند و فارسی صحبت می‌کنند.

شب یلدا در پاکستان

مردمان این منطقه در شب یلدا به عبادت و نیایش می‌پردازند. رسمی به نام حمام زمستانی در این روز انجام می‌شود که مردان با تکه‌ای نان به زیر دوش آب می‌روند. پس از انجام حمام سنتی دور هم جمع می‌شوند و آتشی برپا  و دور آن رقص و شادی می‌کنند.

شب یلدا مهیج در آفریقا

آفریقایی‌ها برای استقبال از زمستان، لباس‌های عجیبی به شکل حیوانات ، شیاطین و فرشته‌ها می‌پوشند و با موسیقی محلی خود، رقص و پایکوبی می‌کنند.

شب یلدا در کشورهای شرق آسیا

چینی‌ها در شب یلدا چایی مخصوصی دم می‌کنند و کنار کوفته برنجی‌شان میل می‌کنند. کره‌ای‌ها کوفته‌های خود با لوبیا قرمز شیرین می‌کنند و برای دور کردن ارواح خبیثه در این شب مایع مخصوصی اطراف خانه‌هایشان می‌ریزند. ژاپنی‌ها در شب یلدا، وان حمام خود را پر از نارنج می‌کنند. آنها اعتقاد دارند حمام نارنج بدن را در برابر انرژی منفی و بیماری مقاوم می‌کند.

یلدای شما چگونه است؟

سعی کردیم بخشی از آداب و رسوم مردم در شب یلدا و ریشه تاریخی آن را برایتان بگوییم. همچنین گفتیم در شهرها و منطقه‌های مختلف آیین‌های متفاوتی در بلندترین شب سال برگزار می‌شود. حالا شما بگویید در آخرین روز پاییز چه کارهایی می‌کنید و کدام از موارد گفته شده را انجام می‌دهید.

سوالات متداول درباره مراسم شب یلدا